بررسی دلایل تأثیر پذیری هنر سلجوقی از سنت‌های تصویری کتاب آرایی مانوی

نرگس والامقام

مدرس دانشگاه فنی و حرفه ای استان همدان

چکیده

 پیشینیان مانی رابیشتر از آنکه پیام‌آور آیین جدیدی بخوانند، نقاش و خوشنویسی چیره دست معرفی کرده‌اند که مضامین کتب دینی خود را برای توضیح و توجیه اصولِ عقاید و فلسفهٔ آن با سبک خاصی که ملهم از نقاشی ایرانی و بودایی بود، می‌آراست. تأثیر و نفوذ این سنت‌های نگارگری در هنر سلاجقه یکی از مهم‌ترین موضوعات تاریخ هنر اسلامی است. دراین دوره، هنرمندان در نقاشی و کتاب آرایی از سبک و بُن مایه‌های هنر مانوی اقتباس کرده‌اند. هدف از نوشتن مقاله حاضربررسی علل این اثرپذیری است و به این پرسش اساسی پرداخته که دلیل اصلی تأثیر پذیری هنر سلجوقیان در نقاشی و کتاب آرایی از سنت‌های مانوی چیست؟ نوشتار حاضر که از جمله پژوهش‌های کیفی بشمار می‌آید، با روش تاریخی، توصیفی و تحلیلی پیش رفته و با منابع کتابخانه‌ای انجام شده است. در نهایت نتایج حاصله نشان می‌دهد که گرویدن گروهی از ترکان اویغور، ازاعقاب سلجوقیان در سدهٔ سوم هجری به آیینمانی، وآشنایی آنان با سنت‌های نقاشی و کتاب آرایی مانوی که در میان آن قبایل بسط و گسترش یافته بود، وهمچنین علاقه وآشنایی ایرانیان با این سنت‌های تصویری، دلیل اصلی تأثیر پذیری هنر سلجوقیان از نگارگری مانویان بوده است.

کلید واژگان: سلجوقیان، مانویان، هنر سلجوقی، هنر مانوی، هنر ایرانی

 

مقدمه

مانی در سده سوم میلادی ظهور کرد و در سال 242 م به دعوی پیامبری برخاست. از آیین بودایی تأثیر بسیار گرفت وتحت تأثیر تعالیم زردشتی، ثنویت اصل اساسی آیین وی را تشکیل می‌داد. در آسیای غربی و آسیای مرکزی به تبلیغ کیش خود پرداخت و پیروانی گرد آورد. روایات تاریخی، او را به عنوان نگارگری توانا معرفی کرده‌اند و کتاب ارژنگ نامه یا ارتنگ نامه که در بردارندهٔ شرحی مصور ازاصول و عقایدآموزه های مانوی در بارهٔ آفرینش و تکوین عالم است را، منسوب به او می‌دانند. وی بر اثر فشار پادشاهان ساسانی که آیین زردشتی داشتند ناگزیر به فرار از ایران شد وهنگامی که بازگشت به مرگ محکوم گردید. بسیاری از مانویان به سبب آزار روحانیون زرتشتی به نواحی خاوری کوچ کردند. گروهی از که به تخارستان مهاجرت کردند و در میان قبایل اویغور در آسیای میانه می‌زیستند نقش چشمگیری در هنر نگارگری آن سرزمین داشته و هنرشان در دربار اویغورها مجال رشد و توسعه یافت. بعدها هنگامی که در قرن هفتم هجری ترکان سلجوقی درایران به سلطنت رسیدند شاهد گسترش سلایق کتاب آرایی و نگارگری مانوی در این دوره هستیم. نحوهٔ باز نمایی تصویری در دورهٔ سلجوقیان که به فراسوی مرزهای جغرافیای ایران گسترش یافت، دارای دو ویژگی برجسته است: یکی بهره گیری از سنتهای تصویری مانوی و دیگری شیو ه ای کاملاً دمگیری شده (خطی) که آن نیز مشتق از سنتی ظهور یافته در ناحیه تورفان چین بود. این مقاله به بررسی تأثیر پذیری نگارگری ایران در دوران سلجوقی از سنت‌های تصویری مانوی بر اساس مذهب ترکان اویغور که در سدهٔ سوم هجری به کیش مانی در آمدند، پرداخته است.

پاسخ به این پرسش که چراپس از هفت قرن، نگارگری ایران با بازگشت به سنت‌های تصویری مانویان روبرو شده، سبب به تحریر در آمدن این نوشتار است در این مقاله ابتدا به بررسی اجمالی آیینمانی، شاخصه‌های هنری مانویان و سپس خصوصیات و چگونگی تأثیر پذیری نگارگری سلجوقیان از روش کتب آرایی مانوی و دلایل بهره گیری از این سنتها ی تصویری در عصر سلجوقیان، پرداخته شده است.

پژوهش حاضر از جمله پژوهش‌های کیفی به شمار می‌آید که به روش توصیفی و با منابع کتابخانه‌ای انجام شده است.

پیشینه پژوهش

افراد گوناگونی دربارهٔ نگارگری سلجوقیان تحقیق و پژوهش کرده و در کتب خود به نقش سلجوقیان به عنوان یکی از مهمترین ادوار تاریخ هنر در ایران پرداخته و شاخصه‌های نقاشی و کتاب آرایی این دوره را مورد بررسی و تحلیل قرار داده‌اند. از جمله ردبلیو فریه (1374) درهنرهای ایرانی که هنرهای گوناگون این دوره را بررسی کرده است. رویین پاکباز در نقاشی ایرانی از دیرباز تا امروز (1380)، یعقوب آژند در نگارگری ایران (1395) محمد گلبن در کتاب شناسی نگارگری ایران ازآغاز تا هزار و سیصد و پنجاه و هفت خورشیدی (1363)، مارگاریتا کاتلی و لویی هامبی در کتاب هنر سلجوقی و خوارزمی (1384) ترجمه یعقوب آژند، آرتور پوپ در سیروصور نقاشی ایران (1394) ترجمه یعقوب آژند، نگارگری اسلامی از دکتر ثروت عکاشه (1380) ترجمه سید غلامرضا تهامی، بازیل گری در نقاشی ایرانی (1392) ترجمه عربعلی شروه و... همگی بخشی از کتاب خود را به نقش و تأثیر نگارگری سلجوقیان در هنر نقاشی ایران و استمرار این سنت‌ها در هنر نگارگری، که خود بسیار متأثر ازشیوه ها واسلوب نگارگری مانویان بوده است، اختصاص داده و نگارگری سلجوقیان را با نگاره‌های یافته شده در تورفان از نظر کیفیت‌های بصری مورد ارزیابی قرار داده‌اند

روش تحقیق

این مقاله از جمله پژوهش‌های کیفی به شمار می‌آید که با روش تاریخی، توصیفی و تحلیلی انجام شده است. اطلاعات و داده‌های مورد نیاز در این مقاله به روش کتابخانه‌ای و از طریق مراجعه به کتب و مقالات و نیز از طریق مراجعه به سایت‌های معتبر اینترنتی بدست آمده است. جامعه آماری در این پژوهش نقاشی‌ها و کتاب آرایی‌هایی را در بر می‌گیرد که به طور یقین به دوران حکومت سلجوقیان مرتبط است. روش نمونه گیری در این پژوهش بصورت نمونه گیری هدفمند بوده وآن دسته از آثار نقاشی و کتاب آرایی سلجوقیان را دربر می‌گیرد که تأثیر پذیری از سنت‌های مانوی در آنها قابل مشاهده و بررسی است

مانی و کیش او

مانی در سال 217 م. در شمال بابل متولد شد و در سال 242 م. مذهب خود را اعلام کرد و به تبلیغ آن پرداخت. به دلیل مخالفت مغان، از سوی بهرام اول ساسانی متهم به بدعت شد و در سال 277 م. در غل و زنجیر به قتل رسید. آیین مانی در خلال سفرهایش به مناطق مختلف از جمله هند گسترش یافت سفری که در طول نخستین یا دومین سال آغاز تبلیغ دینی او اتفاق افتاد (اسماعیل پور،30،1382) در هند تاثیرات مختلف مذهبی و فلسفی را گردآوری کرد و تلفیقی از آنها ساخت. او ادعا کرد کلمه‌ای که وی آن را تبلیغ و موعظه می‌کند دارای ماهیت جهانی است و تمام آرزوی او این بود که آیینش به شرق و غرب گسترش یابد. (هامبی و همکاران،4،1382) او در مقام مصلح دینی بر آن بود که روح انسان را از ظلمت رها سازد

در نظر او جهان آمیزه‌ای از نور وتاریکی بود و رسالتش را رستگاری آدمی از تن مادی‌اش می‌دانست (اسماعیل پور،55،1382) آیین مانوی از قرن هفتم میلادی در آسیای میانه و چین رونق زیادی یافت و باعث موجی از خصوصیات فرهنگ ایرانی شد، هر چند که تاثیرات آیین بودا بسیار گسترده‌تر بود، اما به سبب داشتن سمبلیسم رنگ پردازی خاص و شهرتمانی به عنوان نقاشی ارزنده و صاحب ذوق و قریحه، مانویت توانست ویژگی قدسی درهنرهای دیداری پدیدآورد (هامبی وهمکاران،3،1382). آیین مانی دارای هفت اثر بود که به گفتهٔ خودش جز اصول مقدس بشمار می‌رفتند و می‌باید دست نخورده باقی می‌ماندند از این رومانی، ادیان گذشته را به جهت شفاهی بودن مواعظشان دچار تحریف و نابسامانی می‌دانست. قطعاتی از این کتب در کاوشهای پایان قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم در منطقه تورفان و گنجینهٔ تون هوانگ کشف شده‌اند این قطعات کشف شده شامل نگارگری‌هایی بودند که مانویان به تبعیت از پیامبرشان آموزه‌های دینی خود را به آن می‌آراستند.

خصوصیات نقاشی مانوی

مانی نگارگری را وسیله‌ای بسیار مؤثر برای تبلیغ و تعلیم کیش و عقاید دین خود می‌دانست و از آنجا که خود نقاش و خطاطی برجسته بود مضامین کتب دینی خود را با سبکی مخصوص نقاشی می‌کرد (هامبی وهمکاران،11،1382) نویسندگان پیشین در مورد تبحر او در طراحی بسیار گفته‌اند از جمله اعتضاد السلطنه در طبقات المضلین آورده است"و همچنین– مانی- خط‌های دراز و کوتاه کشیده همه بمسطر راست آمدی. وطرفه تر از همه این که صورت ربع مسکون را چنانچه تمامی شهرها و دربارها و رودها در آن ظاهر بود و سه ربع غیر مسکون را گویی برابر بیضه‌ای کشیده بود و غریب‌تر از این‌ها پیراهنی بود که چون پیدا و نمایان بود و چون از تن بدر کردی نا پیدا بود "(افشار شیرازی،533،1335). بدین سان هنر نگارگری در دامان مانویت پروریده و بسیار گرامی شمرده می‌شد. پیروانمانی به تبعیت از او، اوراق و جلدهای کتب دینی خود را با تزیینات نفیس آراسته و از رنگمایه های طلا و نقره بسیار فراوان استفاده می‌کردند. آنان هنر نگارگری خود را به درخواست مسلمانان در مدرسه‌ای به همین منظور، در اختیار ایشان گذاشتند. حتی پس از ممانعت از برگزاری مراسم مانویان توسط مسلمین، نسخه‌هایی از دست نویس های مانوی نگهداری شد، چنانچه در بیان الادیان آمده است که یک نسخه رونوشت شده از کتاب مصور اردهنگ که تصاویر آن را خودمانی کشیده بود در بیت المال غزنه نگهداری می‌شده وانگیزهٔ نگهداری ازآن، ویژگی‌های منحصر به فرد و اسلوب شگفت آور تذهیب در این کتاب ذکر شده است (عکاشه،56،1380). دربارهٔ فن نگارگری مانوی سند مکتوبی در دست نیست (پوپ،29،1378). شیوه و بن مایه‌های نقاشی مانویان را از قطعات بدست آمده از تورفان می‌توان تا حدی بازشناخت. قطعات پیدا شده در این کاوشها دارای خطی ظریف و زیبا هستند (تصویر شماره 1) همچنین با نگاره‌ها و تذهیبهایی، تزیین شده‌اند. (تصویر شماره 2) این نقاشی‌ها از نظر ترکیب و رنگ شباهت‌هایی با آثار نگارگران ایرانی متأخر نشان می‌دهد. آنان کاغذ را معمولاً با مخلوطی از سفید آب یا گچ، می‌پوشاندند و پرداخت می‌کردند و سپس یک طرح اولیه روی صفحه صاف کشیده و سپس با پوشش رنگی پر می‌کردند (معمارزاده،34،1388).

مانویان برای نشان دادن مفاهیم دینی از نقشمایه هایی قراردادی بهره می‌بردند. این طرح‌ها بصورت خلاصه شده با خطوط موزون و رنگهای لاجوردی، آبی، نارنجی، سرخ و سبز بودند. همیشه رنگی یکدست در پسزمینه تصویر به کار می‌رفت. ابتدا خطوط اصلی را با رنگ قرمز یا سیاه کشیده سپس آنها را با رنگ ماده یا برگ زرمی پوشاندند و در نهایت قسمتهایی را قلمگیری می‌کردند. نقاشی مانوی همانند آموزه‌های دینی خود برگرفته از سنت‌های ایرانی (اشکانی و ساسانی)، هنر هند و نیز دیوار نگاره‌های سغدی و از همه بارزتر هنر بودایی، است. غالباً شخصیت‌های برجسته مانوی بر اورنگ (نیلوفر آبی) نشسته‌اند و وجود هاله‌ای دور سر شباهت چهره نگاری مانوی به بودایی را نشان می‌دهد (تصویر شماره 3). استفاده از خطوط نرم در طراحی جانوران و گیاهان نیز از خصوصیات این نقاشی است که این شیوهٔ پیکره نگاری مانوی با تغییراتی مختصر در نقاشی عهد سلجوقی نیز ظاهر شده است (پاکباز،1380،46) نقاشی‌های مانوی را می‌توان مکملی برای نوشته‌های دینی– عرفانی، شعرها، سرودها و نیایش‌های آنان دانست مانی و پیروانش برای بیان مفهوم آمیختگی نور و ظلمت و توصیف رستگاری روح و بهشت نور، از سنت کلامی و تصویری ارزشمندی بهره گرفتند (اسماعیل پور، 54،1382) که تا مدتها در آسیای میانه برقرار ماند و سپس توسط سلجوقیان در سراسر ایران گسترده شد چنانچه این جوهر زیبا شناختی مانوی را حتی در نسخه‌های مصور سده‌های بعدتر نیز می‌توان تشخیص داد (پاکباز،48،1380).

حکومت سلجوقیان

از مهمترین دوره‌های تاریخ هنر اسلامی در ایران سلسله سلجوقیان (428-552 ه.ق) است. آنان قبیله‌ای از ترکان (از ساکنان استپ‌های شمالی) بودند که نام خود را از سلجوق یکی از روسای خود گرفته و پس از گرایش به اسلام به خدمت سامانیان در آمده و در حومة سمرقند سکنی گزیدند. سلطان محمود غزنوی در سال 1025 م به آنان اجازه داد تا در سرخس خراسان اطراق کنند. این اسکان نخستین هسته مرکزی سلطنت سلجوقیان را تشکیل داد. در سال 1055 م. طغرل بیگ فرمانده سلجوقی پس از بیرون راندن غزنویان بر خراسان مسلط شد و به تدریج به مرکز ایران روی آورد و وارد بغداد شد. او خلیفة بغداد را وادار کرد به او لقب سلطان بدهد (ایرون،66،1389). آنان بتدریج مناطق وسیعی را زیر پوشش خود گرفته و موجب تحولات نژادی و زبانی وسیعی در منطقه شدند بر سراسر آناتولی مسلط و زبان و نژاد خود را تحمیل کردند. در آذربایجان نیز موجب تحولات چشمگیری شدند، ولی مرکز ایران با جذب ترکان و ایرانی کردن این مهاجمین، روش متضاد خاصی را در پیش گرفت (کاتلی وهامبی،8،1384)

گرایش والیان اویغور به کیش مانوی

مانویان در اثر آزار و شکنجة روحانیون زرتشتی مجبور به مهاجرت شده و در سغد به ترویج آیین خود پرداختند. در میانة سدة هشتم میلادی مانویت درآسیای میانه بسیار گسترش یافت و به عنوان مذهب رسمی ترکان اویغور پذیرفته شد (پاکباز،45،1380). مرکز خیزش ملی گرایی ایرانی در دورة خلفای عباسی در شرقی‌ترین ناحیه قرار داشت. در آنجا، به ویژه در روزگار پادشاهان سامانی ارتباط تنگاتنگی با اقوام ترک ماوراالنهر در طول سدهٔ چهارم هجری برقرار و روابط بازرگانی با چین به اوج خود رسیده و بازرگانان چینی در سمرقند مستقر شده بودند و اقوام اویغوری که آیین مانوی داشتند نیز در آنجا می‌زیستند در این ناحیه بود که اساطیر قومی ایرانی نشات گرفت و فردوسی آن را در شاهنامه به نظم در آورد و تأثیر هنرهای بودایی و مانوی که از آسیای میانه و مرزهای چین وارد شده بود برتری داشت. ترکان ایغور از خود تمدنی نداشته و به سبب آشنایی و گرویدن گروهی از ایشان به آیین مانوی و بودایی در قرن سوم هجری در نقاشی و کتاب آرایی از سنتهای تصویری مانویان بهره بردند (عکاشه،55،1380)

خصوصیات بصری هنر سلجوقی

 در این عهد شاهدرشدوشکوفایی معماری، فلزکاری، سفالگری و نقاشی هستیم. احتمالاً گونه‌های مختلف نقاشی در دوره سلجوقی رواج داشته اما به دلیل ویرانگری‌های بعدی مغولان، تعداد معدودی نسخ خطی مصور از آن دوره بر جای مانده و بیشتر آگاهی ما از خصوصیات تصویری این دوره از نقاشیهای روی سفالینه‌ها (تصویر شماره 4) وظروف موسوم به مینایی، است (پاکباز،55،1380). نگارگری این دوره آرایشی و دارای خصوصیاتی شبیه نقاشی روی سفالینه‌هاست (تصویر شماره 5) خمسه در این دوره توسط نظامی سروده شد و منبع الهامی برای نگارگران ایران گردید (کاتلی و هامبی،34،1384) کتابی که بطور قطع به دوره سلجوقی تعلق دارد، منظومۀعاشقانه ورقه و گلشاه نوشته عیوقی و با تصویر گری هنرمند ایرانی به نام مؤمن محمد خویی است که احتمالاً در نیمهٔ اول قرن هفتم هجری در آذربایجان فعالیت داشته است. این نسخه اکنون در کتابخانهٔ توپ کاپی سرای استامبل نگهداری می‌شود و شامل 71 نگارهٔ کوچک از صحنه‌های مختلف داستان از جمله، نوحه کردن گلشاه و گرفتار شدن ورقه به دست عدنان (پاکباز،551،1381) است. (تصویر شماره 6) از نظر شیو هٔ چهره نگاری، نقش پردازی و ترکیب بندی میان این اثر و تصاویر ظروف مینایی نزدیکی آشکاری دیده می‌شود (پاکباز،56،1380،). آدم‌ها، جانوران و گیاهان با خطوط شکلساز و در اندازه‌های غیر طبیعی ترسیم شده‌اند بسیاری از زمینه این نگاره‌ها به رنگهای قرمز، سبز، آبی یا طلایی هستند و تمام فضاهای خالی با تصاویر ساده شده ایی از شاخه‌های مارپیچ گلها و درختان و پرندگان در حال پرواز پر شده است (بازیل گری،22،1392)(تصویر شماره 7) در باز نمایی عناصر تصویری و نوشتاری در این کتاب با نظمی متقارن و ساده مواجه می‌شویم. ملیکیان شیروانی با بررسی نسخه ورقه و گلشاه، ارتباط درونی میان نقاشی‌ها و متن منظومه یافت و همچنین سنت تصویری ساسانی و آسیای میانه (بودایی- مانوی) را در این کتاب تشخیص داد (پاکباز،56،1382).

تاثیرات مانوی بر هنر سلجوقی

نگارگری ایران در دورهٔ سلجوقی به سبب دو ویژگی اساسی، نوع چهره نگاری و شیوهٔ کاملاً دمگیری (خطی) که سابقه‌اش تا آسیای میانه و سنتهای تصویری مانوی و بودایی باز می‌گشت، از چنان قدرت و وحدت مثال زدنی برخوردار بود که خارج از جغرافیای ایران و در هر کجا که دست نشاندگان ترکان سلجوقی حکومت می‌کردند، آشکار بود (جدول شماره 1). قامت کوتاه، صورت‌های تمام رخ (گرد بدر نما) با دهان تنگ و چشمان مورب با دمگیری اندام‌های انسانی، گیاهان و جانوران و مناظر طبیعی برگرفته از سنتهای نقاشی که ابتدا در ناحیه تورفان آسیای میانه به ظهور پیوست (فریه،201،1374) (تصویر شماره 7). سنت کتاب نگاری مانوی تا مدتها در آسیای میانه باقی ماند و سپس به واسطهٔ سلجوقیان در سراسر ایران گسترش یافت. سلایق هنر مانویان راتا سده‌های بعدی نیز می‌توان در هنر نگارگری ایران باز شناخت (پاکباز،48،1380).

نتیجه گیری

مانویان به پیروی از پیامبرشان کتب دینی خود را با نقاشی‌هایی نفیس می‌آراستند که این نوع آرایش، تزئینات و شیوهٔ نگارگری در هنر دورهٔ سلجوقیان به عنوان یکی از ادوار مهم هنر اسلامی ایران، نمایان است. در کتاب ورقه و گلشاه که بطور یقین مربوط به دوره سلجوقیان است، شاهد تأثیر پذیری هنر این دوران از سنت‌های هنری مانویان هستیم. از آنجا که سلجوقیان صاحب تمدن خاصی نبودند در طول اقامت در زادگاهشان ترکستان، در آسیای میانه از اقوام اویغور که تحت تأثیر پیروانمانی به کیش آنها درآمده بودند، نکات بسیار فرا گرفته و با سنت‌های تصویری و کتاب آرایی مانویان آشنا شده بودند. در دوران سلطنتشان در ایران این سنتها را که برای ایرانیان نیز مورد پذیرش و اقبال بود، اشاعه داده و از آن بهره بردند. هر چند تأثیر این ویژگیها تا سده‌های بعد نیز در هنر ایران قابل شناسایی است. می‌توان گفت دلیل اصلی تأثیر پذیری سلجوقیان از سنت‌های تصویری مانوی به خصوص در نقاشی و کتاب آرایی این عصر، گرایش والیان اویغور در دههٔ سوم هجری به کیش مانی و آشنایی آنان با این سنت‌های تصویری بوده است.

منابع

- اسماعیل پور، ابوالقاسم"افسانه سفر مانی به چین بر پایهٔ فارسنامهٔ ابن بلخی و شرفنامهٔ نظامی"نامه ایران باستان. سال سوم،1382 شماره دوم، پاییز و زمستان 37 -29

- اسماعیل پور، ابوالقاسم "زیبایی شناسی در هنر و ادبیات مانوی"1382. خیال، فصلنامهٔ فرهنگستان هنر، خیال 63-54

- ایرون، روبرت. (1389)، هنر اسلامی. ترجمه رؤیا آزادفر. تهران: انتشارات سوره مهر

- پاکباز، رویین. (1380)، نقاشی ایران از دیرباز تا امروز. تهران: انتشارات زرین و سیمین

- پاکباز، رویین. (1381)، دایره المعارف هنر. تهران: چاپخانه وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی

- پوپ، آرتور. (1378)، سیر و صور نقاشی ایران. ترجمه یعقوب آژند. تهران: انتشارات مولی

- عکاشه، ثروت. (1380)، نگارگری اسلامی. ترجمه سید غلامرضا تهامی. تهران: حوزه هنری

- فریه، ر.دبلیو.(1374)، هنرهای ایران. ترجمه پرویز مرزبان. تهران: انتشارات فرزان روز

- کاتلی، مارگاریتا. هامبی. (1384)، هنر سلجوقی و خوارزمی. ترجمه یعقوب آژند. تهران: انتشارات مولی

- گری، بارل. (1392)، نقاشی ایرانی. ترجمه عربعلی شروه. تهران: نشر دنیای نو

- معمار زاده، محمد "نقاشی مانویان"1388. کتاب ماه هنر، تیر، 36 -30

هامبی، لویی. دوویلار، گرن. (1382)، هنر مانوی و زرتشتی. ترجمه یعقوب آژند. تهران: انتشارات مولی