باز دلم به هوای زلف یار ...

سرشناسی که به دیدارش می‌آمده‌اند؛ می‌خوانده است. پدرم مهدی از صدای پرطنین و رسا برخوردار بود و در جوانی آواز خواندن را شروع می‌کند ولی خیلی زود در محیط بسته و سنتی به قرائت قرآن رو آورده و تا آخر عمر بر همان عقیده باقیماند و آواز را رها کرد و در قرائت قرآن جایگاه خاصی در مشهد پیدا نمود و شاگردان زیادی برای تلاوت قرآن قرآن تربیت کرد که ازجمله خود اینجانب است.

تمام وقت من از شش سالگی به خواندن قرآن با صدای خوش می‌گذشت. در دوازده سالگی شهره‌ی خاص و عام بودم و در مجامع بزرگ مذهبی و یا سیاسی آن موقع تلاوت اول برنامه با من بود. به علت توانایی در تلاوت قرآن با صدای خوش، چشم و چراغ همه اعضاء و دانش آموزان مدرسه و مردم بودم. در سال چهارم دبیرستان برخلاف خواسته‌ام به دانشسرای مقدماتی رفتم و راه معلمی پیش گرفتم و از بیست سالگی به معلمی در دهات خراسان پرداختم. یک سال بعد ازدواج کردم با دختری که او هم معلم دبستان بود. همسرم خیلی با من همراه بود و با کمک او بر مشکلات مالی یک زندگی بسیار محقر پیروز شدیم.

از نوجوانی برای فراگیری گوشه‌های آوازی به هر دری می‌زدم و از هرکسی که شمه‌ای اطلاع داشت سئوال می‌کردم. به ندرت دسترسی به رادیو پیدا می‌کردم تا موسیقی دلخواهم را بشنوم. آن هم زمانش کوتاه بود و حاصلی نداشت، تا اینکه در محیط شبانه‌روزی دانشسرا میسر شد "برنامه گلها" و برنامه "ساز تنها" را بشنوم و تمریناتم را شروع کنم. کمی بعد دبیر موسیقی‌مان آقای جوان نیز راهنمایی و کمک کردند. بیشترین تمرینات سازنده در دوران معلمی در خارج شهر بود که فراغتی داشتم و اغلب به کوه و صحرا می‌زدم و تکنیک و متد را با سلیقه‌ی خودم تجربه و تمرین می‌کردم و صداهای گوناگون و تحریرها و چهچه‌ها را دستور کار خود قرار داده بودم. دوستم همکلاسیم(ابولحسن کریمی) از ابتدای کار معلمی سنتوری با خود آورده بود که بنوازد. ترغیب شده مضراب دستم بگیرم و ببینم می‌شود؛ زد. بعد دیدم عجب کار مشکلی است تا دمدمه‌های صبح نشستم و آنقدر تمرین کردم تا توانستم آهنگی را دست و پا شکسته اجرا کنم و از آن به بعد سنتور شد یار غار من.

چندی بعد صدای سنتور جلال اخباری را از رادیو مشهد شنیدم و خوشم آمد. پیدایش کردم و با هم دوست شدیم. سازی می‌زد و من هم می‌خواندم و تمرینات آواز با ساز و فراگیری نت و نواختن صحیح سنتور را با ایشان شروع کردم.

همان ابتدای کار هم صدای سنتور مشقی‌ام بسیار بد بود به فکر افتادم که سنتوری بسازم. کمی نجاری می‌دانستم با زیر رو رو کردن تمامی کاروانسراها و چوب‌فروشی‌ها و با دادن یک انعام 5 تومانی الوار پهن از چوب توت بیست ساله را پیدا کردم. آن را مطابق اندازه‌ها بریدم. در آن زمان کسی در مشهد گوشی سنتور نمی‌فروخت. مجبور شدم صد عدد میخ نمره شش بخرم و آنها را با سوهان دستی کوچک کنم. این سنتور که دوازده خرکه بود؛ ساخته شد و من با یک دلبستگی عجیب به این ساز، تمرینات سنتورم را بیشتر کردم. با اینکه برای اولین بار بود چنین کاری کرده بودم و درمورد پل‌گذاری سنتور تجربه و اطلاعی نداشتم ولی سنتور صدای دلنشینی داشت. غیر از آن سنتور سنتورهای دیگری ساخته یا درحال ساخت داشتم که کار پل‌گذاری را برای موزون‌تر کردن صداها تا به حال ادامه داده‌ام و خوشبختانه به نتایج قابل توجهی هم رسیده‌ام. درنظر دارم در آینده کتاب یا جزوه‌ای درباره تجارب کار پل‌گذاری‌های گوناگون که روی سنتورها کرده‌ام همراه با نتایج آنها منتشر کنم تا در این زمینه کار مفیدی انجام داده باشم.

در سالهای بعداز چهل با هنرمندان رادیو خراسان آشنا شده بودم ولی حاضر به ضبط برنامه موسیقی نبودم. در رادیو خراسان گاه اشعار عرفانی و مذهبی و گاهی تلاوت قرآن داشتم.

سال 1345 خورشیدی به اصرار دوستم ابوالحسن کریمی برای شرکت در امتحان شورای موسیقی به اتفاق او به تهران رفتم. راهی برای نام‌نویسی و شرکت در امتحان پیدا کردیم. در اتاق شورا میز کنفرانس بزرگی بود و حدود 12 تا 13 نفر اعضا شورا نشسته بود. آقای مشیر همایون شهردار رییس شورا و آقایان حسنعلی ملاح، علی تجویدی و مختاری و دیگران بودند. گفتند بیات ترک بخوان! من هم از مایه بلند دو سه بیتی خواندم و در مایه‌ی بم فرود آمدم.

ضربی با یک شعر هم به درخواست آقای ملاح خواندم. بعد آقای تجویدی پرسیدند تصنیف هم می‌خوانی؟ چون تصنیف خواندن را دوست نداشتم و دون شان آوازخوان می‌دانستم، بسیار جدی گفتم ابدا.

جوابی که بعداز یکماه از نتیجه امتحان به ما دادند این بود که فعلا رادیو بودجه ندارد که خواننده استخدام کند و فعلا رادیو نیاز به خواننده ندارد.

سال بعد به وسیله آقای دکتر شریف نژاد(که معاون رادیو خراسان بود و بسیار به من لطف داشت) قرار گذاشتیم در تابستان که ایشان در تهران هستند، من هم به تهران بروم. با ایشان شبی به منزل آقای حسین محبی(که اپراتور با سابقه رادیو و برنامه‌ی گلها بود) رفتیم و او که دوستی نزدیکی با دکتر داشت فردای آنروز مرا همراه با یک نوار که در "سه گاه" خوانده بودم به آقای داود پیرنیا(مسئول و تهیه‌کننده آن زمان برنامه گلها) معرفی کرد که همان معرفی راهگشای من به رادیو ایران و برنامه‌ی گلها که منظور اصلی‌ام بود؛ گردید.

با سپاس از دلسوزی‌های ابولحسن کریمی و محبت‌های دکتر شریف نژاد و یادی خوش از زنده‌یاد حسین محبی.

در روزشمار زندگی این هنرمند که تا سال 81 را شامل می‌شود،‌ نیز آمده است:

1319 تولد اول مهر ماه در مشهد.

1324 آغاز خوانندگی های کودکانه در خلوت.

1326 ورود به سال اول پانزدهم بهمن در مشهد.

1327 آموختن تلاوت قران در نزد پدر.

1328 شرکت در مجمع تلاوت قران در نه سالگی.

1329 آغاز تلاوت‌های قرآن در میتینگ‌ها و اجتماعات سیاسی آن سال‌ها. گذراندن سال چهارم مدرسه در دبستان فرخی.

1331 تلاوت قرآن برای اولین بار در رادیو خراسان به دعوت رییس رادیو.

1332 قبولی در امتحانات شم ابتدایی با عنوان شاگرد ممتاز در بین دانش اموزان مشهد.

1334 شرکت در مسابقات فوتبال دبیرستان‌های مشهد.

1336 ورود به دانشسرای مقدماتی در مشهد. آشنایی با آقای جوان اولین معلم موسیقی شجریان(معلم سرود و موسیقی دردوران تحصیل در دانشسرای مقدماتی در مشهد).

1338 آغاز همکاری با رادیو خراسان و اجرای آوازهای بدون ساز و قراعت قرآن برای رادیو به طور افتخاری.

1339 دریافت دیپلم دانشسرای مقدماتی و استخدام در آموزش و پرورش و انتقال به بخش رادکان و تدریس در دبستان خواجه نظام‌الملک و آشنایی با سنتور.

1340 آشنایی با نت و فراگیری سنتور نزد آقای جلال اخباری و شروع سنتورسازی و تحقیق برای بهتر کردن صدای سنتور. جشن عقدکنان در 21 مهر ماه با دوشیزه فرخنده گل‌افشان در شهر قوچان.

1341 جشن عروسی در مشهد(در 20 مرداد ماه) و آغاز یک زندگی خانوادگی سی ساله با ایشان که حاصل آن سه دختر و یک پسر است.

1342 انتقال از بخش رادکان به روستای شاه‌آباد مشهد به عنوان مدیر دبستان شاه‌آباد. تولد راحله فرزند اول در 2 مهر ماه در مشهد. ساختن اولین سنتور خود با چوب توت.

1344 تولد دختر دوم افسانه در 28 اردیبهشت ماه در مشهد.(افسانه بعدها با پرویز مشکاتیان ازدواج می‌کند). انتقال از شاه‌آباد به شهر مشهد و تدریس در کلاس ششم دبستان پهلوی از مهر ماه. شرکت در مسابقات والیبال معلمان مشهد.

1345 انتقال از دبستان پهلوی به دبستان عبداللهیان مشهد و نظامت و معاونت دبستان مذکور.

1346 تدریس در دبستان‌های مشهد و انتقال در 25 آذر از مشهد به تهران. تدریس در دبیرستان صفوی. آغاز فعالیت با برنامه‌های رادیو ایران. آشنایی با استاد احمد عبادی.

راهیابی به کلاس درس آواز استاد اسماعیل مهرتاش و انجمن خوشنویسان نزد استاد بوذری. آشنایی با رضا ورزنده(استاد سنتور) در تابستان همین سال. اجرا و ضبط اولین برنامه‌ در رادیو ایران که با عنوان (برگ سبز شماره 216 ) در شب جمعه 15 آذر ماه پخش شد. کار در رادیو با نام مستعار (سیاوش بیدکانی) تا سال 1350 خورشیدی و بعد در رادیو و تلویزیون با نام خودش. آشنایی با اسماعیل مهرتاش در کلاس آواز ایشان.

1347 انتقال از آموزش و پرورش به وزارت منابع طبیعی. راهیابی به کلاس خط استاد حسن میرخانی.

1348 تولد دختر سوم مژگان در 27 اردیبهشت ماه در تهران. تاسیس و شروع رادیو اف- ام به طریقه استریو فونیک و اجرای برنامه (سه گاه) به همراهی سه تار عبادی و تار مجد برای اولین بار به طریقه استریو. قبولی در امتحان خط (مرحله عالی). راهیابی به کلاس خط استاد حسین میرخانی.

1349 آغاز همکاری با برنامه‌های تلویزیون ملی ایران در برنامه (هفت شهر عشق) غیره. قبولی در امتحان خط (مرحله ممتازی) انجمن خوشنویسان وزارت فرهنگ و هنر. سفر به برغان با استاد حسین میرخانی(خطاط) ابراهیم بوذری (استاد خط شجریان) خسرو زعیمی(مدیرعامل انجمن خوشنویسان) فرامرز پیل‌آ‌رام(نقاش و استاد نقاشیخط شجریان).

1350 آشنایی با استاد فرامرز پایور و مشق سنتور نزد ایشان و آموزش ردیف‌آوازی صبا نزد فرامرز پایور. آشنایی و همکاری با هوشنگ ابتهاج(ه. الف. سایه) در برنامه‌های(گلهای تازه) رادیو.

1351 شروع تهیه برنامه‌های گلهای تازه توسط هوشنگ ابتهاج در رادیو و همکاری با او. آغاز فراگیری ردیف‌های آوازی و تصانیف قدیمی نزد استاد عبدالله دوامی. برگزاری کنسرتی در شمال ایران با منصور صهرمی و هنرمندان دیگر.

دیدار و آشنایی با آقای دوامی به وسیله فرامرز پایور.

1352 آشنایی با استاد نورعلی برومند و فراگیری شیوه آوازی سیدحسن طاهرزاده نزد ایشان در مرکز اشاعه موسیقی و آشنایی با هنرجویان مرکز: محمدرضا لطفی و ناصر فرهنگ‌فر و حسین علیزاده و جلال ذوالفنون و گنجه‌ای و مقدسی و حدادی و دیگران.

1353 سفر برای کنسرت‌های هند و پاکستان و افغانستان با استاد احمد عبادی. سفر به چین و ژاپن با احمد احرار و کریم فکور و حسین ملک و پرویز قاضی سعید به عنوان میهمانان ویژه برای گشایش پروازهایی به این دو کشور.

1354 تولد همایون در 30 اردیبهشت ماه در تهران. ماموریت رادیو و تلویزیون برای کنسرت‌های فروردین در ایالات مختلف امریکا. انتقال از وزارت منابع طبیعی(به عنوان مامور خدمت) به رادیو. قطع رابطه با مرکز اشاعه موسیقی و ادامه درس آواز در منزل استاد نورعلی برومند.

1355 شرکت در جشنواره توس (نیشابور) با فرامرز پایور، سایه، حسن ناهید، رحمت الله بدیعی، محمد اسماعیلی، عبدالوهاب شهیدی و هوشنگ ظریف. کناره‌گیری رسمی و قطع رابطه کامل از رادیو در اسفند ماه. اجرای آواز در صفحات ردیف‌نوازی کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان.

بهره‌گیری از محضر آقای برومند(در منزل خود استاد) شیوه آواز مرحوم طاهرزاده(آخرین جلسه روز چهارشنبه 29 دی ماه). فوت رضا ورزنده(29 دی ماه) و نورعلی برومند(30 دی ماه). آغاز ضبط تصانیف قدیمی با صدای عبدالله دوامی.

1356 اجرای برنامه (نوا) به همراهی محمدرضا لطفی و گروه شیدا. اجرای موسیقی(چهره به چهره) و (گلبانگ).

کناره‌گیری از رادیو. تاسیس شرکت دل‌آواز برای انتشار برنامه‌های خود.

1357 احراز مقام اول تلاوت قران سراسر کشور در مرداد ماه. اجرای بخشی از (تلاوت قرآن). انتشار آلبوم(گلبانگ)، (دو نوار). همکاری در تاسیس کانون (چاوش) با هوشنگ ابتهاج و محمدرضا لطفی برای ادامه فعالیت‌های موسیقی در خارج از رادیو و تلویزیون(شجریان در آنجا تدریس می‌کرد).

1358 آشنایی با فیلسوف یگانه استاد غلامرضا دادبه(جانسوز) در منزل استاد خط مرتضی عبدالرسولی که آغاز فراگیری و شناخت بایگانی‌های فرهنگ و نواها، فرهنگ پهلوانی و جوانمردان، فرهنگ مادرنوایی. اجرای موسیقی(خلوت گزیده).(پیغام اهل راز) شامل دو نوار: راز دل و انتظار دل. آخرین کنسرت‌ها با گروه پایوردر مهرماه در تالار رودکی. کنسرت ماهور با محمدرضا لطفی و گروه شیدا در تالار رودکی و دانشکاه ملی در آبان ماه.

1359 فوت استاد دوامی. اجرای موسیقی(عشق داند)،(در ابوعطا) اجرای موسیقی(ساز قصه‌گو)،(آواز سه گاه در انتشار مجدد آلبوم پیغام اهل راز). انتشار نوار موسیقی(پیغام اهل راز شامل دو نوار: راز دل انتظار دل)

1361 اولین کنسرت در سفارت ایتالیا به همراهی پرویز مشکاتیان و ناصر فرهنگفر(آستان جانان) پس از سه سال کناره‌گیری از فعالیت‌های کنسرتی و اجرای موسیقی نوا(مرکب‌خوانی) و سرعشق(ماهور) و بیداد.

1362 اجرای موسیقی(همایون مثنوی) با منصور صارمی. اجرای موسیقی چهارگاه با فرهنگ شریف و دیگر آوازها در برنامه‌های خصوصی.

1364 اجرای موسیقی(گنبد مینا)و (جان عشاق). انتشار نوار موسیقی (بیداد)

1365 انتشار نوارهای موسیقی(نوا)،(مرکب‌خوانی)،(سرعشق)، (ماهور) و (استان جانان). ضبط ده آواز به همراهی ویولن حبیب‌الله بدیعی در مونیخ در منزل دکتر علی خادمی.

1366 آغاز کنسرت‌ها در اروپا پس از انقلاب و شروع همکاری با گروه عارف. اجرای موسیقی(دود عود) و(دستان) و...

1367 برگزاری سه شب کنسرت برای بزرگداشت حافظ در تالار رودکی(وحدت). انتشار نوار(دستان)

1368 اجرای(ماهور) و (ابو عطا) در کنسرت‌های بهاره در اروپا با پیرنیاکان، جمشید عندلیبی و اعیان. اجرای(نوا) و (افشاری) در کنسرت‌های پاییزه اروپا به همراهی مشکاتیان و گروه عارف و دو شب کنسرت در اسفند ماه به دعوت شهردار بارسلون در این شهر به همکاری نی حسین عمومی، تار طلایی و تنبک شمیرانی.

1369 سفر به تاجیکستان به دعوت خصوصی وزیر فرهنگ و هنر تاجیکستان و پرده‌برداری از پیکره‌ی باربد و دو شب کنسرت در کاخ باربد به همراه کمانچه‌ی محمود تبریزی زاده، سه تار رضا قاسمی و تنبک مجید خلج. کنسرت‌هایی در امریکا به همراهی پیرنیاکان، عندلیبی و اعیان. اجرای موسیقی(سرو چمان)، (پیام نسیم) و (دل مجنون) هرسه در امریکا. کنسرت شجریان برای زلزله‌زدگان رودبار در لس‌آنجلس. سخنرانی در پنج دانشگاه معتبر امریکا برای دانشجویان و محققین.

1370 برگذاری 5 شب کنسرت در پارک ارم و 8 شب کنسرت‌های افتخاری برای مردم جنوب شهر تهران در فرهنگ‌سرای بهمن(کشتارگاه سابق تهران) در اسفند ماه.

برگزاری کنسرت شکوهمندی به مدت پنج شب در محوطه چهل ستون اصفهان. کنسرت‌های اروپا با جهاندار و گروه آوا. جدایی از همسر اول خانم فرخنده گل‌افشان. اجرای موسیقی(دلشدگان) و (آسمان عشق). انتشار نوارهای موسیقی(سرو چمان)،(پیام نسیم)،(دل مجنون) و (خلوت گزیده)

1371 ازدواج با همسر دوم خانم کتایون خوانساری. کنسرت‌های مرحله دوم در امریکا با داریوش پیر نیاکان، جمشید عندلیبی و همایون شجریان(اگوست تا نوامبر)

برنامه‌ای با هابیل علی اف و همایون شجریان در سالن تالار رودکی(وحدت)،‌تهران. اجرای موسیقی(یاد ایام). انتشار نوارهای(دلشدگان) و (آسمان عشق)

1372 انتشار گزارشی همراه با گفت‌و گویی با شجریان تحت عنوان(محمدرضا شجریان استاد آواز ایران کجاست؟) در نشریه نوید فضیلت، اجرای(سه گاه) و (راست پنجگاه) در کنسرت‌های اروپایی به همراهی محمدرضا لطفی و مجید خلج در تابستان.

1373 اجرای برنامه(قاصدک) در کنسرت‌های دور اروپا با پرویز مشکاتیان و همایون شجریان.

1374 کنسرت‌های اصفهان، شیراز، ساری، کرمان و سنندج با گروه آوا. برگزاری کنسرتی در اروپا با محمدرضا لطفی. اجرای موسیقی(چشمه نوش) در فرانسه. انتشار نوارهای موسیقی(همایون مثنوی)، (گنبد مینا)، (جان عشاق)، چشمه نوش) و (یاد ایام). اجرای موسیقی(در خیال)

1375 درگذشت پدر در 18 آذر ماه در سن 85 سالگی.

اجرای موسیقی (رسوای دل) در دبی. انتشار موسیقی(در خیال). انتشار نوار موسیقی(ساز قصه‌گو)،(آواز سه گاه و انتشار مجدد آلبوم پیغام اهل راز)

1376 تولد پسر دوم رایان(از ازدواج دوم) در ونکوور کانادا.

اجرای برنامه‌های(سه گاه) و (ماهور) در کنسرت‌های دور اروپا با همکاری داریوش طلایی، سعید فرج‌پوری و همایون شجریان در پاییز. اجرای موسیقی(شب،سکوت، کویر). اجرا و انتشار موسیقی(معمای هستی) در کلن،آلمان. اجرا و انتشار موسیقی (شب وصل). انتشار نوار موسیقی(رسوای دل). انتشار نوار موسیقی ابوعطا(عشق داند).

1377 اجرای کنسزت‌های تهران، اصفهان و دور اروپا با گروه آوا. برگزاری کنسرت در امریکا در شهریور ماه. اجرای(آرام جان). انتشار نوار(پیام نسیم). انتشار نوار موسیقی(شب،سکوت،کویر). انتشار نوار موسیقی(چهره به چهره).انتشار نوار موسیقی(راست پنجگاه)

1378 اجرای (ماهور) و (افشاری) در 5 کنسرت به نفع دانش آموزان در شهر هشتگرد. بریافت جایزه‌ی پیکاسوئ دیپلم افتخار یونسکو از دبیرکل یونسکو؛ آقای مایور در پاریس،شهریور ماه. انتشار نوار(آرام جان). اجرای (آاهنگ وفا). انتشار نوار(تلاوت قرآن)

1379 انتشار کتاب(راز مانا) زندگی، دیدگاه و آثار استاد آواز ایران؛ محمدرضا شجریان). اجرای برنامه(نوا) و (داد و بیداد در زمستان در کنسرتهای دور اروپا و امریکا و کانادا به همراهی حسین علیزاده، کیهان کلهر و همایون شجریان.

عمل جراحی کلیه و دهانه‌های معده در واشنگتن در 20 اسفند ماه.

1380 عمل جراحی برای چسبندگی روده در تهران در آبان ماه.

1381 اجرای برنامه(راست پنجگاه) و(مرکب‌خوانی) در کنسرتهای دور اروپا و کانادا با حضور حسین علیزاده، کیهان کلهر و همایون شجریان. انتشار نشریه دفتر هنر شماره ی 15 ویژه محمدرضا شجریان در اسفند ماه در کالیفرنیا.

درنهایت استاد آواز ایران در خاندانی که هنر از هر دو سو موروثی بود(خاندان پدر صوت دلنشین و خاندان مادری خوشنویسی و موسیقی) دیده به جهان گشود. هنگامی که محمد رضا شجریان به دنیا آمد والدین او هرگز تصور نمی کردند که چه هدیه بزرگی به دنیای هنر و موسیقی تقدیم می‌کنند.