مریم اطیابی-خبرنگار
به گزارش آفتاب صبح، مرمت‌های پر ایراد هر از چندگاهی سرتیتر خبرها می‌شود اما وقتی پای اثار ثبت جهانی پیش بیاید، این ایرادات جهان را می‌لرزاند .ماجرای چین‌خوردگی گنبد مسجد ثبت جهانی شده امام یا همان مسجد جامع عباسی/ مسجد شاه در میدان نقش جهان اصفهان از این دست مرمت‌هاست و وقتی مشخص شد کاشی‌های گنبد کج هستند و شکل گنبد تغییر کرده فشار افکار عمومی به قدری زیاد شد که عزت‌الله ضرغامی، وزیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی بابت خطای مرمتی گنبد این مسجد صفوی از علیرضا ایزدی مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان اصفهان توضیح خواست.
فریبا خطابخش، مدیر پایگاه میراث‌جهانی نقش جهان اما انتقادات مطرح شده در موضوع از بین رفتن توازن و نقوش گنبد این مسجد تاریخی و چین خوردگی‌های روی گنبد، ایرادات مطرح شده را بی‌ربط و غیرکارشناسی خوانده بود.
همین امر سبب خشم فعالان و‌کارشناسان میراث شد.آنچه به گفته برخی کارشناسان مرمت موجب نگرانی آنها شده، از دست رفتن شکل موزون گنبدی است که به تازگی پس از برداشتن داربست‌ها نمایان شده و گنبد صاحب قوس ناهمگون شده که تعجب همگان را برانگیخت.
آنها می‌گویند، مرمتی در کار نبوده و اصالت گنبد از دست رفته و آنچه اتفاق افتاده ، نوسازی بوده است.
در سالهای گذشته برخی کارشناسان و مرمتگران هشدار داده بودند که اختلاف اندازه آوگون ۱۴ تَرک مرمت شده، یعنی جایی که گنبد قوس می‌گیرد با آوگون ۲ تَرک ۱۵ و ۱۶ که آن‌زمان تا نیمه تخریب و قرار بود جایگزین شود می‌تواند موجب دفرمه شدن گنبد از ناحیه قوس آن شود.
یکروز پس از اظهارنظر خطابخش اداره میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اصفهان تایید کرد که خطای مرمتی در مرمت گنبد مسجد امام اصفهان رخ داده و پیمانکار مرمت گنبد مکلف به برطرف کردن ایرادات و تحویل گنبد مسجد جامع عباسی اصفهان بصورت دقیق و بدون ایراد است.
ساشا ریاحی پژوهشگر دکتری مرمت و احیای بناهای تاریخی دانشگاه تهران در این باره به افتاب صبح می‌گوید: براساس بیانیه‌های بین‌المللی و توصیه‌های ملی، اصل حفاظت، پایبندی به اصالت بنا و کمترین دخالت در وضعیت موجود آثار هست. حفاظت به معنای تمامی فرایندهای مراقبت و محافظت از یک مکان است تا منزلت فرهنگی آن حفظ شود. حفاظت، فرآیند مدیریت تغییر در نظام یک مکان ارزشمند است. به گونه‌ای که به بهترین وجه ممکن ارزش‌ها و اصالت آن مکان را حفظ کند. اصیل بودن نیز یکی از جنبه‌های حیاتی و سرنوشت‌ساز در ارزیابی منابع میراث است. جنبه‌های اصالت زمینه‌های طراحی، مصالح، کیفیت ساخت (مهارت سازنده) و مکان و زمینه قرارگیری اثر باید مورد توجه قرار گیرد.
او ادامه می‌دهد: یکی از موضوعاتی هم که در مورد مرمت گنبد و بازسازی کاشی‌کاری مسجد جامع عباسی مطرح هست، رویکرد مورد نظر و تهدید اصالت بناست.البته باید در نظر داشت که ساخت‌مایه و کاشی‌های گنبد علاوه بر جنبه زیبایی‌شناختی و وجوه فراکالبدی، نقش پنا را داشته و محافظ ساختار اصلی گنبد بوده است و با توجه به شرایط محیطی و زیست‌بوم منطقه، بارها مورد تعمیر و یا تعویض قرار می‌گرفته‌اند. با مطالعه تاریخ حفاظت و واکاوی در تصاویر، اسناد و گزارش‌های مرمت بناهای تاریخی می‌توان شواهد تغییر در بناها توسط گذشتگان را مشاهده کرد.
او تاکید می‌کند: اما با وجود ارزش‌های برجسته در بناهای مجموعه میدان نقش جهان و ثبت آن در فهرست میراث جهانی یونسکو به عنوان اثری یکتا و منحصر به فرد، آزمودن چنین تجربیاتی خطاست. چون در مورد این آثار یگانه، امکان آزمون و خطا و توسعه دانش، مهارت و به‌کارگیری علوم نوین مرتبط با حفاظت وجود ندارد؛ مگر آن که قبلاً مورد عمل قرار گرفته و به نتیجه مطلوب دست یافته باشد.
دکتر فرهاد نظری کارشناس مرمت آثار تاریخی هم ضمن انتقاد از این که چرا ایکوموس ایران راجع به مرمت این مسجد هیچ موضعی نگرفته است؟ می‌گوید:چه اتفاقی بدتر از تخریب بافت تاریخی شیراز یا مرمت «اسفبار» گنبد این مسجد باید بیفتد تا شورایی مثل ایکوموس صدایش دربیاید؟ چرا ایکوموس مصلحت‌اندیشی می‌کند؟ مصلحتش چیست؟ آیا ایکوموس مصلحتی بالاتر از حفظ میراث فرهنگی دارد؟
او‌اضافه می‌کند: چرا هیچ‌یک از دانشگاه‌ها -که گروه آموزشیِ مرمت دارند- راجع به این حوادث بیانیه نمی‌دهند؟ مگر آنها درخصوص حفظ میراث فرهنگی، مسئولیت ندارند؟ چطور برای انعقاد قرارداد با وزارت میراث، گوی سبقت از یکدیگر می‌ربایند اما وقتی باید در چنین مواقع حساسی، موضع بگیرند سکوت را ترجیح می‌دهند؟ چطور وقتی که مجلس، طرح «استفادۀ بهینه از آثار باستانی...» را ارائه کرد بسیاری از استادان باستان‌شناسی جامه دریدند و به دفاع از حیثیتِ میراث فرهنگی ایران برخاستند. دفاع جانانۀ آنان موجب شد مجلس از بررسی این طرح عقب بنشیند
او‌ضمن انتقاد از سکوت پیشکسوتان حوزه مرمت می‌افزاید:چرا انجمن‌های صنفی مرمت دغدغه‌شان راه پیدا کردن به ساختار نظام مهندسی و فهرست بهاء مرمت و اموری از این دست است اما غم تخریب بافت شیراز و گنبد مسجد شیخ‌لطف‌الله و مسجد جامع عباسی کمتر تحریک‌شان می‌کند؟
دکتر علی اسدی باستان‌شناس هم تاکید می‌کند:آنچه امروزه با مرمت نادرست و بدون طرح و برنامه دقیق و از پیش بررسی شده برای گنبد مسجد عباسی و اگر فراموش نکرده باشیم برای مسجد شیخ لطف الله اصفهان رخ داده، بسیار دردناک‌تر از مثلا آتش‌سوزی کلیسای نتردام فرانسه است. در آنجا، یک آتش‌سوزی غیرعمد، موجب آسیب دیدن و تخریب بخش عمده ای از بنای مذکور شد، اما در اینجا بدبختانه "به اسم مرمت؟؟" ناکارآمدی و بی صلاحیت بودن مجری طرح و مدیریت مجموعه و همچنین ضعف نظارتی باعث شده ، نه تنها به تزئینات گنبدهای مذکور آسیب جدی وارد شود که خود سازه آنها نیز دچار خمیدگی شود.
او وقوع این رخدادهای اسف بار و غم‌انگیز در اصفهانی که همواره الگوی مدیریت، دقت و استادکاری در همه هنرهای سنتی شده است، را مایه تاسف شدید و البته شرم آور می‌داند و توضیح می‌دهد: شرم آور از آنرو که گنبدهای مذکور در طول چهارصد سال گذشته ـ حتی در ضعف و انحطاط ایران قاجاریه ـ تقریبا سالم به دست ما رسیدند و همواره چه از لحاظ سازه و چه تزئینات، اصالت و زیبایی آنها حفظ شده بود، در حالی که اکنون از هر دو جهت دچار آسیب شده‌اند.
سیامک سرلک معاون پیشین پژوهشی پژوهشکده باستان‌شناسی هم با اشاره به این که در برخورد و مواجهه با یک اثر منحصر بفردی همچون مسجد جامع عباسی به‌عنوان بخشی از یک کالبد به هم پیوسته میراث جهانی می‌بایست نهایت دقت و حساسیت را به کار برد ، می‌گوید: برای هر‌گونه اقدامات مرمتی، علاوه بر ارائه طرح‌های مرمتی متعدد به یک شورای عالی فنی متشکل از کارشناسان و خبرگان و بزرگان شناخته شده حوزه مرمت و معماری سنتی طراز اول کشور، بهترین طرح مرمتی گزینش و سپس توسط ماهر‌ترین مرمت گران و معماران مورد تایید شورای عالی فنی به مرحله اجرا گذاشته شود.
او توضیح می‌دهد: اینکه مسئولیت اجرای یک چنین طرح‌های بزرگ و حساسی را که هر‌گونه خطای احتمالی در اجرای آن می‌تواند تبعات نا‌گواری برای میراث فرهنگی و تاریخی کشور داشته باشد، صرفا محدود کرد به ظرفیت‌های علمی و اجرایی یک پایگاه و یک اداره کل در یک استان، غالبا این احتمال وجود دارد که نتیجه این دست از اقدامات، هم در ابعاد ملی و هم بین‌المللی تبعات سوء و جبران‌ناپذیری را در پی داشته باشد.
این باستان‌شناس تاکید می‌کند:علل و عوامل یک سری مشکلات ساختاری ناشی از ضوابط و قوانینی است که متاسفانه بدون انجام مطالعات همه‌جانبه و کارشناسی شده، توسط قانون‌گذار مصوب و لازم‌الاجرا شده و متاسفانه در رابطه با تمامی طرح‌های پژوهشی حوزه میراث فرهنگی )طرح‌های باستان‌شناسی، مرمت آثار و....( در سراسر کشور وجود دارد و اجرای ناگزیر این ضوابط، موانع متعددی را بخصوص در ارتباط با جایگاه علمی، مسئولیت، اهداف و وظایف واحد‌های علمی، پژوهشی و اجرایی )از جمله پژوهشگاه میراث فرهنگی و پژوهشکده‌های تخصصی آن و پایگاه‌های ملی و جهانی( ایجاد کرده است.
احسان ایروانی کارشناس ارشد میراث فرهنگی هم با اشاره به مذمت مسجد شیخ‌لطف‌الله و مسجد جامع عباسی هشدار می‌دهد: فاجعه بزرگتر از این حرفها است. در ایران مرمت میراث جهانی جلوی چشم همه است. وقتی میراث جهانی اینگونه مرمت شوند، وای به حال وضعیت مرمت یک خانه تاریخی در یک شهر دورافتاده. چیزی که با آن مواجه شدم، این بود که می‌گویند آنجا که مسجد شیخ لطف‌الله بود، با آن وضعیت مرمت کسی کاری نکرد، حالا گچکاری و بندکشی یک خانه تاریخی که جای خود دارد.
او می‌افزاید: وقتی با مسئولان فاجعه مرمت در آثار جهانی برخورد نشود، یک موج ایجاد می‌شود و همین‌طور پیش می‌رود، آن وقت شما به یک مسئول مرمت در جایی که اهمیت کمتری هم دارد، می‌توانید بگویید که کارش اشتباه است. او به خوبی می‌داند که قرار نیست مؤاخذه شود! فاجعه اصلی بلایی است که این نوع مرمت‌ها بر سر دیگر ابنیه تاریخی خواهد آورد.